حسادت و پیامدهای آن در عرصه اجتماعی

دکتر محمد فنایی اشکوری، استاد مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در مورد اینکه ریشه حسادت و چشم و هم چشمی در وجود انسان به کجا بر می‌گردد؟ به خبرنگار مهر گفت: حسادت و چشم هم چشمی دقیقا یک چیز نیستند. کسی که مرض حسادت دارد از موفقیت دیگران ناخرسند می‌شود و رنج می‌برد. البته این احساس بیشتر نسبت به کسانی است که فرد با آنها آشناست و نوعی قرابت دارد و با آنها احساس رقابت می‌کند؛ معمولا با او همجنس و هم صنف هستند و احساس می‌کند که رشد و موفقیت آنها موجب نوعی عقب ماندگی و شکست برای او حساب می‌شود. معمولا افراد با هم سن، هم بازی، همکلاس و همکارشان بیشتر احساس حسادت می‌کنند تا با دیگران که با او بیگانه هستند. انسان نسبت به گذشتگان یا آیندگان معمولا حسادت نمی کند، بلکه حسادت همیشه با معاصران است. به خصوص بین کسانی که در یک حرفه، یک موقعیت و یک رشته علمی هستند. متأسفانه حسادت در همه سطوح و حتی بین تحصیلکردگان عالی هم گاهی دیده می‌شود. افرادی که از کمالات بیشتری برخوردارند و موفقیت‌های بزرگتری را بدست می‌آورند متأسفانه یشتر در معرض حسادت حسودان هستند. حسادت ریشه در خودخواهی و تنگ نظری و پلیدی نفس دارد. شخص دوست دارد که در همه امور از دیگران برتر باشد، از این رو برتری دیگران را بر نمی تابد. چشم هم چشمی معمولا در موردی گفته می‌شود که شخص می خواهد از دیگران عقب تر نباشد، نه اینکه لزوما خواستار زوال نعمت و موفقیت دیگران باشد.

وی در مورد اینکه عواقب حسادت و چشم و همچشمی در سطح فردی و خانوادگی و اجتماعی چیست؟ اظهارداشت:حسادت در دل است، اما ممکن است آثارش بصورت‌های مختلف بروز کند. مثلا فرد حسود ممکن است بخواهد با تخریب و تهمت و غیبت و بدگویی و دیگر انواع ایذا و اذیت به شخص صدمه برساند و مانع موفقیت او شود. البته نخستین ضرر حسادت به خود شخص حسود برمی‌گردد. این مرض در واقع نوعی خودآزاری روحی است. کسی که چنین روحیه ای دارد آرامش را از خود می‌گیرد. پیشرفت افراد و جامعه در گرو همکاری افراد با یکدیگر است. همکاری وقتی است که خوشبینی و خیرخواهی و دیگر دوستی قوی باشد. اما حسادت با خیر خواهی و همکاری منافات دارد. در چنین وضعیتی کارشکنی و مانع تراشی جای همکاری و مساعدت را می‌گیرد. افراد بجای همکاری و کمک، به تضعیف و تخریب یکدیگر می پردازند و این موجب شکست و عقب ماندگی در زندگی فردی و اجتماعی می‌شود. واقعا درست گفته اند که "الحسود لا یسود" و "حسود هرگز نیاسود." در چشم هم چشمی، شخص خود را به زحمت و درد سر می‌اندازد و با رقابت ناسالم با دیگران که ممکن است شرایط و موقعیتشان با او تفاوت داشته باشد برای خود مشکل ایجاد می‌کند. مثلا ممکن است کسی نه نیاز ضروری به خریدن فلان کالای لوکس را داشته باشد و نه توان خرید آن را، اما چون می‌بیند فلانی آن را خریده است، با هر زحمتی شده سعی می‌کند آن وسیله را بخرد تا به گمان خود موقعیتش از موقعیت آن فلانی تنزل نکند.

این استاد فلسفه اسلامی در مورد اینکه قرآن و روایات چه نگاهی به حسادت و چشم و هم چشمی دارند؟ هم بیان کرد: از نظر قرآن و روایات حسادت و چشم هم چشمی یک رذیله و بیماری روحی است. از نظر عقل سلیم نیز همینطور است. دلیل این مطلب روشن است. برای اینکه این بیماری هم به خود شخص بیمار صدمه می زند و هم اگر منتهی به عمل نامناسبی شود به دیگران صدمه می زند و گناه محسوب می‌شود. بسیاری از کینه‌ها و اختلافات و دشمنی‌ها ریشه در حسادت دارند. معمولا حسادت به سعایت و بدگویی کشیده می‌شود. بسیاری از اوقات حسادت منتهی به غیبت و تهمت و تخریب و حتی قتل می‌شود. بعضی تخریب‌ها از قتل بدتر است. ترور شخصیت از ترور شخص به مراتب بدتر و جنایت بزرگتری است. کسی که دست به این گونه اعمال می زند نمی توان گفت به آخرت و حساب و صراط ایمان دارد، چرا که چنین گناهانی حق الناس است و با صِرف توبه هم رفع نمی شود. تهمت و تخریب از حق الناس مالی و جانی هم بدتر است. آنها را ممکن است کسی ببخشد، اما بخشش جرم عِرضی و آبرویی بسیار بعید است. متأسفانه این گونه بداخلاقی‌ها در ساحت‌های اجتماعی و سیاسی‌هم رایج است. باید توجه داشت که هم کسی که تخریب می‌کند و تهمت می زند و شایعه ای را جعل و منتشر می کند گناهکار است وهم آنها که گوش می‌دهند و می‌پذیرند و منتشر می‌کند، با جاعل تهمت شریک جرم هستند. و اساسا آنها عامل انتشار می‌شوند. ازاین جهت است که از منظر اسلام هم غیبت کردن حرام است هم حضور در مجلس غیبت داشتن و گوش دادن آن حرام است. کسی که شایعه‌ای را می‌پذیرد و منتشر می کند در جنایت تهمت، شریک جاعل اصلی است و مسئول است و نمی تواند با نقل قول از دیگری خود را تبرئه کند و از دادگاه الهی و کیفر سخت آن فرار کند.

این استاد گروه فلسفه مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی(ره) در مورد اینکه راهکارهای رهایی از حسادت و چشم و هم چشمی چیست. تصریح کرد: البته رهایی از چنگ بیماری‌های روحی بویژه اگر در در روح انسان راسخ شده باشند به این آسانی‌ها نیست و معمولا در این شرایط این بیماری بیمار می‌کشد. اما در هر حال راه بازگشت و اصلاح باز است و کسانی که همت و اراده نیرومندی داشته باشند و توفیق هم رفیق آنها می‌باشد می‌توانند با مجاهده بر این مشکل فایق آیند. ایمان، تقوا، تفکر و اندیشیدن به عواقب زیانبار آنها می‌تواند انسان را در رهایی از این بیماری کمک کند. یک راهکار مهم برای رهایی از این سنخ رذایل پرورش حس محبت به دیگران است. محبت اکسیری است که ریشه خود خواهی و بدبینی و دیگرآزاری را می‌خشکاند. نظام تعلیم و تربیت از مهد کودک تا مقاطع عالی باید محبت به بندگان خدا را در دل های افراد نهادینه کند. توجه به اهمیت حق الناس و آثار تخریبی دنیوی حسادت و اعمال حسادت آمیز و همینطور عواقب اخروی آن می تواند در رهایی انسان از این رذیلت کمک کند. ما می دانیم که از حکومت خداوند و دادگاه الهی نمی‌توان گریخت. باید درباره آن روزی فکر کرد که خطاب می آید: «وَقِفُوهُمْ إِنَّهُمْ مَسْئُولُونَ» (الصافات/24).

این استاد دانشگاه در مورد اینکه حسادت در فضای سیاسی چه آثاری می‌تواند داشته باشد؟ هم یادآورشد: حسادت در فضای سیاسی همان آثار یاد شده را در گستره ای به مراتب وسیع تر و با آثار تخریبی به مراتب زیانبارتر و در سطح ملی در پی دارد و ممکن است منافع و مصالح کشور را به خطر اندازد و به وحدت و همبستگی ملی آسیب برساند. بسیاری از کسانی که در طول تاریخ منزوی، زندانی، محکوم و حتی کشته شده اند قربانی آتش حسادت حسودان بودند. گاهی حتی حسادت باعث تحریف تاریخ می‌شود. اما بیش از هرکسی خود شخص حسود است که در دنیا و آخرت در آتش حسادتش می‌سوزد.